niedziela, 2 grudnia 2018

Stosowanie wzorca umowy prowadzi do wykorzystania znajdujących się w nim postanowień

Opublikowane  przez   ; Comments
Tytuł niniejszego felietonu powinien znaleźć się wypisany na ścianach i budynkach katedr i instytutów prawa w Polsce. Szczególnie tych zajmujących się prawem ochrony konsumenta. 2000 słów o naszej niewiedzy w zakresie stosowania postanowienia wzorca umowy oraz jego wykorzystania. Zróbmy z tej wiedzy dobry uczynek.


Spis rzeczy

Rys historyczny | Wykładnia językowa | Stary model sankcji | Stary model kontroli abstrakcyjnej | Nowy model kontroli abstrakcyjnej | Nowy model sankcji | Zakończenie | Bibliografia



Rys historyczny (<<)

Starając się zrozumieć aktualną sytuację związaną z pojmowaniem wzorca umowy, należy sięgnąć do historii. Polska była europejskim prekursorem regulacji kodeksowych w zakresie wzorca umowy, dodając wzmiankę o regulaminie już w przedwojennym Kodeksie zobowiązań (1933).



Ustawodawca PRL także regulował kwestie wzorca umowy. Wydaje się, że dla socjalistycznego państwa, kwestia jednolitego wzorca umowy była kluczowa, pozwalając na kontrolę obrotu. 


Osoby zaznajomione z aktualną legislacją, zapewne dostrzegły wielkie analogie do zapisów Kodeksu cywilnego. Stało się tak ponieważ Komisja kodyfikacyjna przygotowująca w 1986 r. PRL do II etapu reformy gospodarczej, czerpała z przedwojennych doświadczeń (E1120, str.13). 
Przepis znajdujący się w Kodeksie cywilnym z 1964 roku nie zawierał jescze słów "stosowanie" i "wykorzystanie", co pozwala przyjąć, że trafiły one do porządku prawnego wraz z Dyrektywą 93/13/EWG. Przepis z okresu PRL zawiera jednak informację, że Państwo może kształtować treść wzorca umowy, czyli Państwo ma wpływ na to jaki wzorzec jest stosowany w obrocie. Moim zdaniem ta interpretacja jest cały czas widoczna w naszym otoczeniu. Wielu z nas nie dostrzega, że dyrektywa idzie znaczenie dalej eliminując z obrotu klauzule nieuczciwe, a nie tylko ograniczając się do zakazu ich wprowadzania do obrotu, jak to miało miejsce w PRL.

 Starając się zrozumieć aktualne postrzeganie wzorca umowy, niezbędne jest rozumienie rysu historycznego, ponieważ niewątpliwie wpłynął on na pojmowanie tego obszaru. Osoby zainteresowane zachęcam do zapoznania się z opracowaniem M.Bednarek (2006), gdzie na stronie 561 autorka zawarła analizę zmian kodeksowych w kolejnych etapach legislacyjnych.


Wykładnia językowa (<<)

Intuicja podpowiada, że stosowanie i wykorzystanie są z grubsza synonimami, ale z drugiej strony, ktoś powie: 
Wykorzystali was stosując sztuczki! 


Czyli jednak nie są to synonimy. Nie można stosować tych słów zamiennie. Tę delikatną różnicę można uchwycić w słowniku języka polskiego, do którego to kroku zobowiązuje nas dokładność i konieczność odrzucenia podszeptów intuicji. Prawnik, wykorzystujący tajniki warsztatu prawniczego, powie: zobowiązuje nas do tego dyrektywa języka potocznego wykładani językowej. 

 Oto co mówi na ten temat słownik PWN:

stosować
1. «używać czegoś w jakimś celu w określonych okolicznościach»

wykorzystać — wykorzystywać
1. «użyć czegoś dla osiągnięcia jakiegoś celu, zysku» 
2. «posłużyć się kimś, aby zrealizować własne cele»
3. «o mężczyźnie: uwieść kobietę»

 Można powiedzieć, że stosowanie to wykorzystywanie w określonych okolicznościach. Czyli nie jest to, to samo. Pomimo znacznego już rozjaśnienia, prawnik, wykorzystujący tajniki warsztatu prawniczego, powie: to za mało. Język wywodu musi być precyzyjny. 

Stary model sankcji (<<)

Musimy wykonać kolejny krok - zobowiązuje nas do tego dyrektywa języka prawnego, wykładani językowej. Robiąc to prawnik wertuje ustawy, wśród których znajduje kamień filozoficzny, wykorzystywania stosowanego znajdujący się w art.138b Kodeksu wykroczeń. 
art. 138b. § 1. Kto, będąc zobowiązany na mocy orzeczenia sądu do zaniechania wykorzystywania lub do odwołania zalecenia stosowania ogólnych warunków umów albo wzoru umowy, nie stosuje się do tego obowiązku, zawierając w umowie niedozwolone postanowienia umowne, podlega karze grzywny. 
§ 2. Jeżeli orzeczenie sądu, o którym mowa w § 1, dotyczy przedsiębiorcy niebędącego osobą fizyczną, odpowiedzialność przewidzianą w § 1 ponosi osoba kierująca przedsiębiorstwem lub osoba upoważniona do zawierania umów z konsumentami.


 Artykuł ten jest kwintesencją intencji ustawodawcy unijnego (tj. ratio legis), który w Dyrektywie 93/13/EWG zawarł rozróżnienie stosowania i wykorzystania, aplikując do dyrektywy słowa ang. apply, fr. application oraz ang. use, fr. l'utilisation.

 Aby zrozumieć w pełni doniosłość art.138b, należy oczywiście rozważyć dwa zwroty określające zobowiązania przedsiębiorcy, które zachodzą po wyroku Sądu tj. (1) zaniechania wykorzystywania oraz (2) odwołania zalecenia stosowania ogólnych warunków umów albo wzoru (w ustawie jest błąd - winno być: wzorca) umowy.

 Skoro ustawodawca użył tych dwóch określeń, to obowiązkiem interpretatora prawa jest poszukiwanie użycia tych zwrotów w innych miejscach ustawy.

Stary model kontroli abstrakcyjnej (<<)

Pamiętając, że art.138b pochodzi z nowelizacji prawa dokonanego w 2000 r., sięgnijmy więc do Kodeksu postępowania cywilnego, w wersji sprzed nowelizacji z 2015 r., aby sprawdzić co mówi przepis o nieuczciwych postanowieniach umownych.

 Po pierwsze. Termin przedawnienia. Kodeks postępowania cywilnego precyzował przedawnienie możliwości zaskarżenia nieuczciwego postanowienia do SOKiK jako 6 miesięcy od zaprzestania jego stosowania (ang. apply, fr. application), czyli dołączania tych postanowień do węzła obligacyjnego. Będzie to w szczególności zawarcie umowy, ale także aplikacja nowej wersji regulaminu.
art. 479/39 Z żądaniem uznania postanowienia wzorca umowy za niedozwolone można wystąpić również wtedy, gdy pozwany zaniechał jego stosowania, jeżeli od tego zaniechania nie minęło sześć miesięcy.


 Po drugie. Fakt, że pozwany przestanie aplikować zaskarżony wzorzec nie przerywa biegu postępowania.
art. 479/40 Zaniechanie przez pozwanego, po wytoczeniu powództwa, stosowania zaskarżonego postanowienia wzorca umownego nie ma wpływu na bieg postępowania.


 Po trzecie. W przypadku uznania przez Sąd postanowienia wzorca umowy za nieuczciwe, zakazane jest jego wykorzystywanie (ang. use, fr. l'utilisation). Oznacza to, że od tego momentu przedsiębiorca nie ma prawa powoływać się na wyeliminowane zapisy w trakcie wykonywania umów, w których się one znajdują.  
art. 479/42 § 1. W razie uwzględnienia powództwa sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania.


 System prawa przed 2015 roku, jasno podkreślał czym jest "stosowanie", a czym "wykorzystywanie". Jest to widoczne w dwóch ustawach: (1) Kodeksie postępowania cywilnego oraz (2) Kodeksie wykroczeń. Stosowanie dotyczy aplikowania postanowień wzorca umowy do węzła obligacyjnego (ale nie umowy), a "wykorzystanie" oznacza ich użycie w celu osiągnięcia określonego celu, który jest zapisany w tym postanowieniu. Oznacza to, wszystkie umowy w których "znajduje się" zabronione postanowienie, muszą by wykonywane bez ich uwzględniania. Ten prosty zabieg legislacyjny powoduje, że przepisy krajowe skutecznie eliminowały nieuczciwe postanowienia umowne z obrotu.

 Pomimo błędów w tłumaczeniu dyrektywy, polski legislator potrafił skutecznie odczytać intencje ustawodawcy unijnego i prawidłowo zaimplementować je w ustawie.

 Na marginesie rozważań...
przypomnę, że zakaz wykorzystywania rozciąga się na wszystkich konsumentów, w których umowach znajduje się zakwestionowane postanowienie umowne.

art. 479/43 Wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru, o którym mowa w art. 479/45 § 2.

Nowy model kontroli abstrakcyjnej (<<)

Nowelizacja z 2015 roku, wyeliminowała szereg artykułów dotyczących kontroli abstrakcyjnej, przenosząc kontrolę wzorca umowy do Ustawy o ochronie konkurencji i konsumenta. Niektóre z nich zostały zastąpione nowymi przepisami, a niektóre pozostały w mocy na kolejne 10 lat, do 2026 r. Dla przykładu zostały w mocy zarówno art.138b Kw jak i art.479/43 Kpc. 

 Procedura kontroli abstrakcyjnej została jednak przesunięta z rąk Sądu w zakres obowiązku Prezesa UOKiK, a znajduje swoje umocowanie w Ustawie o ochronie konkurencji i konsumenta, która utrzymała bardzo wyraźnie rozróżnienie "stosowania" oraz "wykorzystywania".

 Po pierwsze. Zakazane jest stosowanie niedozwolonych postanowień umownych.
art.1 2. Ustawa reguluje zasady i tryb przeciwdziałania praktykom ograniczającym konkurencję, praktykom naruszającym zbiorowe interesy konsumentów oraz stosowaniu niedozwolonych postanowień wzorców umów, a także przeciwdziałania antykonkurencyjnym koncentracjom przedsiębiorców i ich związków, jeżeli te praktyki, stosowanie niedozwolonych postanowień lub koncentracje wywołują lub mogą wywoływać skutki na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.  

DZIAŁ IIIA 
Zakaz stosowania niedozwolonych postanowień wzorców umów 

art. 23a. Zakazane jest stosowanie we wzorcach umów zawieranych z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych, o których mowa w art. 3851 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny. 


 Notka na marginesie rozważań:
Uważny prawnik zauważył, że art.23a niesie jakiś dziwny niepokój intelektualny. Prawdę mówiąc zawiera karkołomny błąd. Wzorca umowy nie zawiera się, wzorzec umowy stosuje się np. zawierając umowę. Na podstawie tego błędu sektor bankowy może zignorować starania UOKiK, pisząc w regulaminach oraz aneksach co im się żywnie podoba. O ile nie będą to cywilistyczne nowe umowy, to niestety UOKiK nie może ich kontrolować. Są dozwolone. Bo, żartując sobie: Co nie jest zabronione, jest dozwolone.

 Po drugie. Przedawnienie, podobnie jak poprzednio liczy się od momentu zaprzestania aplikowania postanowień do węzła obligacyjnego.
art. 99f. Nie wszczyna się postępowania w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, jeżeli od końca roku, w którym zaprzestano ich stosowania, upłynęły 3 lata.


 Po trzecie. Znów podobnie jak w starym Kpc, nie wolno postanowienia już wykorzystywać.
art. 23b. 1. Prezes Urzędu wydaje decyzję o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone i zakazującą jego wykorzystywania, jeżeli stwierdzi naruszenie zakazu określonego w art. 23a. W decyzji Prezes Urzędu przytacza treść postanowienia wzorca umowy uznanego za niedozwolone.


 Znowelizowane prawo z 2015 roku, pomimo wprowadzenia znacznych zawiłości w przepisach, w dalszym ciągu jasno podkreśla czym jest "stosowanie", a czym "wykorzystywanie". To pierwsze nadal dotyczy aplikowania postanowień wzorca umowy do węzła obligacyjnego (ale nie umowy), a drugie oznacza ich użycie w celu osiągnięcia określonego celu, który jest zapisany w tym postanowieniu. 

 Oznacza to, wszystkie umowy w których "znajduje się" zabronione postanowienie, muszą być wykonywane bez ich uwzględniania. Ten prosty zabieg legislacyjny powoduje, że przepisy krajowe skutecznie eliminują nieuczciwe postanowienia umowne z obrotu.

 Polski legislator ponownie potrafił skutecznie odczytać intencje ustawodawcy unijnego i prawidłowo zaimplementować je w ustawie.

Nowy model sankcji (<<)

Stary model wprowadzał grzywnę za niewykonanie wyroku Sądu, nowy model przewiduje potężną karę finansową za nie wykonanie decyzji Prezesa UOKiK, oraz (co niezmiernie ciekawe) decyzji Sądu. Ponieważ w nowym modelu to Prezes UOKiK dokonuje kontroli abstrakcyjnej, oznacza to, że aktualne przepisy nakładają sankcję za wykorzystywanie postanowień znajdujących się w Rejestrze klauzul niedozwolonych UOKiK.

 Po pierwsze. W Rejestrze klauzul niedozwolonych UOKiK znajdują się zakazane do wykorzystywania zapisy. Pomimo, że redaktor sejmowy skrzętnie usunął zapisy Kpc dotyczące rejestru z Dziennika Ustaw (wyparowały z aktualnego wydruku Ustawy Kpc), są one nadal w mocy. Przedsiębiorcy, którzy je stosują (tych już nie ma), lub wykorzystują (np. Millenium, mBank) podlegają pod art.138b Kw, czyli pod grzywnę.

 Po drugie. Nowe przepisy nakładają na przedsiębiorstwo potężną karę finansową do 40.000 zł za każdy dzień zwłoki w wykonaniu decyzji Prezesa UOKiK lub też .....
art.107 Prezes Urzędu może nałożyć na przedsiębiorców, w drodze decyzji, karę pieniężną w wysokości stanowiącej równowartość do 10 000 euro za każdy dzień opóźnienia w wykonaniu decyzji wydanych na podstawie art. 10 decyzja o uznaniu praktyki za ograniczającą konkurencję, art. 12 zobowiązanie przedsiębiorcy do wykonania zobowiązań ust. 1, art. 19 zgoda na dokonanie koncentracji ust. 1, art. 20 przesłanki zakazu lub zgody na dokonanie koncentracji ust. 1, art. 21 uchylenie decyzji przez Prezesa Urzędu ust. 2 i 4, art. 23b decyzja o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, art. 23c zobowiązanie przedsiębiorcy w decyzji o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone ust. 1, art. 26 decyzja o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, art. 27 negatywne przesłanki wydania decyzji o naruszaniu zbiorowych interesów konsumentów ust. 2, art. 28 zobowiązanie przedsiębiorcy do podjęcia lub zaniechania działań ust. 1, art. 89 zobowiązanie przedsiębiorcy do zaniechania określonych działań ust. 1 i 3 oraz art. 101a decyzja zobowiązująca przedsiębiorcę do zaniechania określonych działań ust. 1 i 3, postanowień wydanych na podstawie art. 105g zajęcie dokumentów ust. 1 lub wyroków sądowych w sprawach z zakresu praktyk ograniczających konkurencję, praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, niedozwolonych postanowień wzorców umów oraz koncentracji. Karę pieniężną nakłada się, licząc od daty wskazanej w decyzji.
.... wyroku Sądu. W wyniku wyroku Sądu postanowienia nieuczciwe znalazły się w Rejestrze klauzul niedozwolonych, co oznacza, że banki wykorzystujące te zapisy mogą zostać przymuszone przez Prezesa UOKiK do zapłaty zgodnej z ustawą kary.

 Po trzecie. Nowe przepisy umożliwiają także ukaranie zarządu banków, które w swojej praktyce wykorzystują zapisy uznane w ramach kontroli abstrakcyjnej za nieuczciwe.
art.108 1. Prezes Urzędu może, w drodze decyzji, nałożyć na osobę pełniącą funkcję kierowniczą lub wchodzącą w skład organu zarządzającego przedsiębiorcy karę pieniężną w wysokości do pięćdziesięciokrotności przeciętnego wynagrodzenia, jeżeli osoba ta umyślnie albo nieumyślnie: 1) nie wykonała decyzji, postanowień lub wyroków, o których mowa w art. 107 kara pieniężna za zwłokę w wykonaniu decyzji lub wyroku;


Zakończenie (<<)

Dwa małe, niezrozumiane do końca słowa przyczyniły się do wykorzystania naszej niewiedzy przez ludzi, którzy wszak nie tylko są ekspertami w swoich dziedzinach, ale także mają kontakty z międzynarodowym środowiskiem operującym w obszarze styku z prawami konsumenta. 
stosowanie (ang. apply, fr. application) - dołączanie postanowień wzorca umowy do węzła obligacyjnego. Może być to w szczególności w trakcie zawarcia umowy, lub też ogłoszenia nowej wersji regulaminu.
wykorzystanie (ang. use, fr. l'utilisation) - użycie postanowień wzorca umowy uprzednio skutecznie zaaplikowanego do węzła obligacyjnego, w celu osiągnięcia określonego celu, który jest zapisany w tym postanowieniu.


 Ufam, że zastosowanie właściwych narzędzi warsztatu prawniczego pozwoli na ostateczne rozwikłanie zagadki czy w Polsce nadal obowiązuje model znany z PRL tj. zatwierdzanie przez organy Państwa normatywnych wzorców umownych przeznaczonych do stosowania w obrocie, czy też urzędnicy Rzeczpospolitej, wypełniają zobowiązania art.76 Konstytucji oraz ratio legis Dyrektywy 93/13/Ewg. Czas pokaże.

###

Bibliografia (<<)


Przepisy unijne

Dyrektywa 93/13/Ewg w trzech wersjach językowych, 

Przepisy i rejestry krajowe

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. - Kodeks zobowiązań,



 Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń,



 Kodeks postępowania cywilnego przed nowelizacją 2015 r.,



 Ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw,



 Kodeks postępowania cywilnego - brzmienie aktualne,



 UOKiK - Rejestr Klauzul Niedozwolonych, 

Opracowania naukowe

Łętowska, 1975, Wzorce umowne,



 Bednarek, 2006, Wzorce umów, 

Opracowania legislatora PRL

Stenogramy z prac Komisji kodyfikacyjnej 1986r.,



Założenia reformy k.c. 19.11.1988 (E1120 B str.352-380),



Opracowania legislatora unijnego


Przegląd implementacji Dyrektywy 1999,


 Unfair terms in contracts concluded with consumers. Commission communication to the Council. COM (84) 55 final, 14 February 1984. Bulletin of the European Communities, Supplement 1/84,

Opracowania lingwistyczne

VADEMECUM TŁUMACZA Departamentu języka polskiego EU,
Wskazówki redakcyjne dla tłumaczy,



 Pogłębiona analiza tłumaczenia Dyrektywy Rady 93/13/Ewg,



0 komentarze:

Prześlij komentarz