Wzorzec umowy jest elementem systemu prawa, którego zrozumienie nastręcza wielu problemów. Niniejszy tekst jest próbą zrozumienia czym jest ów tajemniczy wzorzec umowy. W tekście dochodzę do konkluzji, że wzorzec umowy nie jest wzorem umowy, ale jednocześnie wzór umowy jest wzorcem umowy. Zwyczajowo już zaznaczam, że przedstawiam punkt widzenia amatora prawa, jednak jest on podparty zapoznaniem się z szeregiem publikacji omawiających ten trudny temat. 1900 słów.
Rewolucja przemysłowa XIX w. wraz ze swoja masowością produkcji, sprawiła całkiem nową sytuację w obrocie gospodarczym. Wraz z rozwojem technik zautomatyzowanej produkcji oraz rozwojem metod zarządzania, pojawili się przedsiębiorcy oferujący na rynku masowym swoje produkty i usługi. Stosowany do tej pory model indywidualny, przestał mieć rację bytu, będąc przy nowej masie klientów niemożliwym do realizacji. Wymogi ułatwiania i przyspieszania obrotu gospodarczego doprowadziły do standaryzacji umów zawieranych z klientami, przez co obie strony mogły taniej i szybciej nabywać produkty i usługi. W związku z tą rewolucją, mającą swoje implikacje także w domenie prawa, na przełomie XIX i XX w. we Francji pojawiła się koncepcja umowy adhezyjnej, polegającej na oferowaniu przez stronę silniejszą standardowego kontraktu na zasadzie: "weź albo zrezygnuj" [1].
O doniosłości tej zmiany świadczyć może reakcja polskiego ustawodawcy, który jako pierwszy w Europie, już w 1933 roku, zdecydował się skodyfikować stosowanie umów adhezyjnych, normując ich stosowanie poprzez art.71 oraz art.72 Kodeksu zobowiązań. Pierwszy z artykułów dotyczył "regulaminów" publikowanych przez strony umowy, drugi natomiast "wzorów umów" zwanych także "umowami typowymi", które mogły być publikowane lub też były zatwierdzane przez władze publiczne lub samorządowe. Należy podkreślić, że była to pierwsza w Europe regulacja wzorców umów, co oznaczam, że Polska może się poszczycić byciem europejskim pionierem w tym obszarze.
W okresie PRL obowiązywał model, w którym to władze państwowe publikowały wzorce umów stosowane w obrocie gospodarczym - tzw. wzorce normatywne, co zostało skodyfikowane w art.384-385 Kodeksu cywilnego z 1964 r. [1964, str.20]. W okresie tym kwestią wzorców umowy zajmowała się E.Łętowska, która wydając w 1974 roku monografię [5], wprowadziła do piśmiennictwa określenie "wzorce umowne". Jest to nazwa bardzo nieszczęśliwa i myląca i stało się niezbyt dobrze, że pojawiła się w literaturze, ponieważ do tej pory jest ta nazwa stosowana wprowadzając zamieszanie w zrozumieniu tego trudnego pojęcia. Należy jednak zauważyć, że w najnowszych opracowaniach prawniczych E.Łętowska akceptuje nazwę "ogólne warunki umów" (M.Bednarek, 2012), która wydaje się bardziej odpowiadać celowi tej konstrukcji prawnej.
Interesującym jest, że trakcie prac nad przygotowaniem sytemu prawnego PRL do II Etapu Reformy Gospodarczej, już w roku 1986, przygotowywano zmiany prawa, prowadzące do modelu którego aktualnie doświadczamy [2, str.22] także [3, str.5].
~~~
O doniosłości tej zmiany świadczyć może reakcja polskiego ustawodawcy, który jako pierwszy w Europie, już w 1933 roku, zdecydował się skodyfikować stosowanie umów adhezyjnych, normując ich stosowanie poprzez art.71 oraz art.72 Kodeksu zobowiązań. Pierwszy z artykułów dotyczył "regulaminów" publikowanych przez strony umowy, drugi natomiast "wzorów umów" zwanych także "umowami typowymi", które mogły być publikowane lub też były zatwierdzane przez władze publiczne lub samorządowe. Należy podkreślić, że była to pierwsza w Europe regulacja wzorców umów, co oznaczam, że Polska może się poszczycić byciem europejskim pionierem w tym obszarze.
W okresie PRL obowiązywał model, w którym to władze państwowe publikowały wzorce umów stosowane w obrocie gospodarczym - tzw. wzorce normatywne, co zostało skodyfikowane w art.384-385 Kodeksu cywilnego z 1964 r. [1964, str.20]. W okresie tym kwestią wzorców umowy zajmowała się E.Łętowska, która wydając w 1974 roku monografię [5], wprowadziła do piśmiennictwa określenie "wzorce umowne". Jest to nazwa bardzo nieszczęśliwa i myląca i stało się niezbyt dobrze, że pojawiła się w literaturze, ponieważ do tej pory jest ta nazwa stosowana wprowadzając zamieszanie w zrozumieniu tego trudnego pojęcia. Należy jednak zauważyć, że w najnowszych opracowaniach prawniczych E.Łętowska akceptuje nazwę "ogólne warunki umów" (M.Bednarek, 2012), która wydaje się bardziej odpowiadać celowi tej konstrukcji prawnej.
Interesującym jest, że trakcie prac nad przygotowaniem sytemu prawnego PRL do II Etapu Reformy Gospodarczej, już w roku 1986, przygotowywano zmiany prawa, prowadzące do modelu którego aktualnie doświadczamy [2, str.22] także [3, str.5].
O samych reformach można odnaleźć informacje w pracach L.Balcerowicza, który jednak poświęca II etapowi raptem kilka zdań (Balcerowicz, 1997) .
Prace nowelizacyjne kontynuowano także w roku 1988, co pozwala zrozumieć, że kodyfikacja w tym zakresie, zatwierdzona przez sejm wolnej Polski po przełomie 1990 roku, została przygotowana pod okiem komunistów [4 str.7] przygotowujących się do oddania władzy politycznej. Prace opisywane w stenogramach z prac Komisji Kodyfikacyjnej w latach 1986-1989, zmaterializowane zostają w nowelizacji Kodeksu cywilnego z 1990 roku [1990, str.4]. W tej nowelizacji ustawodawca utrzymuje formę zbliżoną do kodeksu zobowiązań wprowadzając nazwy ogólnych warunków umów, wzorców umów oraz regulaminów. Z takim podejściem ustawodawca zrywa podczas nowelizacji Kodeksu cywilnego z roku 2000 [2000, str.4], wprowadzając do języka prawnego nazwę "wzorzec umowy", która od tej pory jest jedyną prawidłową nazwą tego elementy systemu prawa. Inne nazwy typu "wzorzec umowny" są nieprawidłowe i nie powinny być stosowane od roku 2000.
Oto jak elegancko sklasyfikowała zmiany ustaw w zakresie wzorców umów, M.Bednarek (2012):
1) regulacja Kodeksu zobowiązań – warta jest przypomnienia choćby tylko z dwóch powodów. Po pierwsze, unormowania Kodeksu zobowiązań uważa się za pierwsze w Europie normatywne ujęcie wzorców umownych. Po drugie, przyjęte w art. 71 KZ rozwiązanie dotyczące przesłanek związania adherenta wzorcem znajdowało (i nadal znajduje) swoje odzwierciedlenie we wszystkich pozostałych uregulowaniach prawnych wzorców umownych w Polsce;
2) regulacja Kodeksu cywilnego w latach 1965–1990 – w okresie tym podejście do wzorców umownych było specyficzne, co wynikało z panującego wówczas ustroju społeczno-gospodarczego. Jednakże, by należycie rozumieć sens i zakres zmian wprowadzonych w 1990 r. oraz uzmysłowić sobie motywy leżące u podstaw współczesnej regulacji wzorców w ustawach innych niż Kodeks cywilny, niezbędna staje się ogólna znajomość unormowań prawnych z tego właśnie okresu;
3) regulacja Kodeksu cywilnego w latach 1990–2000 – zmiany wprowadzone w tym czasie wynikały z przeobrażeń ustrojowych w Polsce. Z jednej strony były one (co do zasady) wyrazem powrotu do tradycyjnego ujęcia wzorców reprezentowanego przez prawodawstwo i doktrynę zachodnioeuropejską. Z drugiej zaś nie uniknięto reminiscencji poprzedniego okresu. Okres ten można traktować jako przejściowy w rozwoju historycznym normatywnego ujęcia problematyki wzorców umownych;
4) regulacja Kodeksu cywilnego po 2000 r. – zmiany wprowadzone w 2000 r., zmodyfikowane następnie w 2002 i 2003 r., są wyrazem zupełnie nowej koncepcji normatywnej wzorców umownych. Ponadto motywem legislacyjnym wprowadzonych zmian była implementacja Dyrektywy 93/13/EWG z 5.4.1993 r. o niedozwolonych klauzulach w umowach konsumenckich.
Należy podkreślić, że ustawa nie precyzuje czym jest "wzorzec umowy", pozostawiać ten byt w sferze dorobku doktryny prawa. Mam wrażenie, że podobnie kodeks nie definiuje czym jest ustawa ani też czym nawet jest umowa. Należy zauważyć, że art.384 §1 wymienia co prawda: ogólne warunki umów, wzór umowy, oraz regulamin jednak robi to stosując określenia języka prawnego "w szczególności" co oznacza przykładowe i nie wyczerpujące wyliczenie [2002, §153 ust.3]. Nazwa stosowana przez przedsiębiorcę nie jest istotna, a o tym czy zapis kształtujący stosunki łączące konsumenta i przedsiębiorcę w ramach zawartej umowy jest "wzorcem umowy" stanowią jego główna cecha, a mianowicie: stosowanie postanowień kontraktowych na rynku masowym.
Klauzule będące wzorcem umowy, nie będąc częścią umowy, mają moc wiążącą nawet jeżeli konsument nie jest świadomy jego treści (A.Olejniczak, 2014, art.384). Prawo takie zostało nadane przedsiębiorcy na podstawie zasady swobody umów i zaufaniu do jego wiedzy oraz intencji. Jedyne co przedsiębiorca musi zrobić to dostarczyć klientowi wzorzec najpóźniej w dniu podpisania umowy, lub też uczynić go ogólnie dostępnym np. na stronie internetowej.
Wydaje mi się, że intencją ustawodawcy jest nie tylko "doręczenie" postanowień wzorca umowy klientowi, ale także upewnienie się, w miarę możliwości, że konsument ten wzorzec przeczytał i zrozumiał, czyli "odebrał" jego treść. Nie jest to oczywiście zwykle możliwe z uwagi na różny poziom wykształcenia konsumentów, jednak przedsiębiorca, postępując etycznie, musi zredagować postanowienia wzorca w sposób możliwy do odczytania przez swojego statystycznego klienta. Wydaje się także, że ustawodawca dał temu wyraz poprzez art.385 §2 stanowiący, że wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały, a postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta. Jako ciekawostkę dodam, że w Wielkiej Brytanii, Irlandii oraz USA stosuje się specjalny podzbiór języka angielskiego, zwany "plain english" w celu zagwarantowania zrozumienia kontraktów oraz niektórych ustaw przez każdego kto zna język angielski [6] [7].
Wzorzec umowy wymusza także na przedsiębiorcy najwyższą staranność w sporządzaniu jego postanowień. Operując na rynku masowym typowo (choć nie zawsze jest to prawdą w dobie gospodarki internetu) przedsiębiorca ma dostęp do środków i zasobów intelektualnych umożliwiających przygotowanie wzorców spełniających wszelkie znane oraz hipotetyczne wymogi w celu zagwarantowania uczciwości kontraktowej. Ustawodawca, poprzez zapisy implementujące dyrektywę 93/13/Ewg, wyraził bezwzględne sankcje ciążące na przedsiębiorcy za uchybienia w stosowanych przezeń wzorców umowy. Regulacje z zakresu ochrony konsumenta, w zakresie postanowień wzorca umowy, przyznają zawsze korzyść konsumentowi w sporze z przedsiębiorcą. Jest to podkreślenie wielkiej odpowiedzialności przedsiębiorcy operującego na rynku masowym.
Niektórzy prawnicy w Polsce wyrażają co prawda opinie o wyższej konieczności ochrony rynku, rozumianego jako przewrotny "interes konsumenta" rozumiany jako interes publiczny, jest to jednak sprzeczne z wykładnią prawa dokonywaną przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Należy tutaj przytoczyć dwa wyroki: (a) w sprawach połączonych C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, oraz (b) C-119/15, które są o tyle ciekawe, że Trybunał wydał w nich pro konsumenckie wyroki, pomimo przeciwnych opinii Rzecznika Generalnego, który przygotowywał materiały i wyciągał wstępne wnioski dla Trybunału.
Wzorzec umowy, jako pojęcie języka prawnego, nie jest pojęciem intuicyjnym dla przeciętnego odbiorcy. Traktując o wzorcu umowy, poddając się intuicji, popadamy w nieunikniony błąd. Intuicyjnie mylimy wzorzec umowy z wzorem umowy, co jest jednak błędem. Pomyłki tej dokonują także prawnicy oraz urzędnicy zajmujący się ochroną konsumenta.
Intuicja i doświadczenie kieruje nasze pojmowanie na wzory umów, formularze, lub też pewne szablony publikowane np. w książkach lub poradnikach. Każdy z nas spotkał się z wzorem umowy wynajmu, sprzedaży, czy też pożyczki. Intuicja nas jednak zwodzi w obszarze wzorca umowy. Należy podkreślić, że jest to pojęcie języka prawnego, określające wszystkie postanowienia wchodzące w skład stosunku obligatoryjnego (obiegowo: umowy), nie będące indywidualnie negocjowanymi i nie będące postanowieniami wynikającymi z ustawy. Jest to więc obszar postanowień umowy znajdujący się pomiędzy klauzulami ustalanymi z konsumentem, a obszarem zdefiniowanym przez ustawodawcę.
Należy zauważyć, że Kodeks cywilny od roku 2000, poprzez art.384, traktuje jednakowo wszystkie wzorce umowy, zrywając z podziałem na regulaminy i wzory umów znanym z Kodeksu zobowiązań, okresu PRL i nowelizacji z 1990 roku. Robiąc to ustawodawca podkreśla doniosłość wzorca umowy, niezależnie od jego źródła, co zostało wymuszone przez standardy prawa unijnego.
Jest to niezwykłe działanie ustawodawcy skutkujące nadaniu postanowieniom umowy zawartej z klientem rangi wzorca umowy, o ile nie były one negocjowanie indywidualnie i są oferowane przez przedsiębiorcę.
W efekcie np. umowa kredytu bankowego zawarta z klientem jest wzorcem umowy w wszystkich częściach z wyjątkiem miejsc na wpisanie danych konsumenta, kwoty, waluty, prowizji, terminów, etc. czyli tzw. parametrów umowy. Ten element jest bardzo ważny do zrozumienia, aby poczuć ducha wzorca umowy.
Aby to łatwiej zrozumieć, proszę zastanowić się czy postanowienia regulaminu (będącego integralną częścią umowy) są tak naprawdę częścią zawartej umowy? Nie. Regulamin akceptujemy na zasadzie "weź albo zrezygnuj". Tak samo dzieje się z postanowieniami umowy, które trafiły do naszego kontraktu ze wzoru umowy, przedstawionego przez bank. Proszę sobie przypomnieć, że bank pokazywał nam umowę przed podpisaniem - w przypadku BRE Bank wysyłał ją pocztą elektroniczną. Było to formalne "doręczenie" wzorca umowy wymagane przez prawo - art.384 §1. Uważam, że jako "doręczenie" należy także rozumieć skopiowanie treści wzorca z wzoru umowy do umowy podpisanej prze klienta. Pojmowanie takie potwierdza także A.Olejniczak (2014), zauważając, że:
Druga ważna cecha wzorca umowy to jego niezwiązanie z typem czy też typem dokumentu, lub też jego treścią. Każde postanowienie umowy, nieustalone indywidualnie z konsumentem i przygotowane do stosowania, lub też stosowane na masowym rynku przez przedsiębiorcę jest wzorcem umowy. Może się okazać, że w część naszych umów składa się z wielu wzorców umów.
Na pewno dla każdej umowy kredytu jest to: (a) wzór umowy, (b) regulamin, oraz (c) taryfa opłat i prowizji. Może się jednak okazać, że zawarta umowa jest kompilacją kilku wzorów umów stosowanych przez bank. W każdym jednak razie wzorzec umowy nie przestaje być wzorcem i nie ma tutaj, w/g woli ustawodawcy, znaczenia czy wzorzec umowy pochodzi ze wzoru umowy, regulaminu, taryfy opłat i prowizji, czy też z jakiegokolwiek innego źródła.
Przedstawiony powyżej fakt inkorporowania wzorca umowy, nie tylko do stosunku obligatoryjnego, ale także do treści dokumentu umowy, powoduje że wykładnia dyrektywy 93/13/Ewg a także jej implementacji w Kodeksie cywilnym (2000) wraz z jej sankcyjnym dla przedsiębiorcy i pro konsumenckim wydźwiękiem staje się zrozumiała.
Sankcje wynikają z zaufania do przedsiębiorcy, że przedstawiony wzorzec umowy jest najwyższej jakości, a pro konsumencki charakter podkreśla słabszą pozycję kontraktową oraz intelektualną konsumenta. Wykładnia przepisów prowadzi także do potwierdzenia faktu, że każdy nie negocjowany element umowy jest wzorcem umowy. Dobitnym tego urzeczywistnieniem jest treść art.385/1 §3, będąca definicją wzorca umowy jako wszelkich postanowień stosunku prawnego nie negocjowanych przez konsumenta.
Na zakończenie niniejszych rozważań, najważniejsze jest aby każdy z nas zapamiętał, że:
Ufam, że teraz tajemniczy wzorzec umowy jest bardziej zrozumiały. Zapraszam do dyskusji.
Bibliografia
Strony internetowe
1. Wzorce umów, niedozwolone postanowienia umowne, umowy zawierane na odległość i poza lokalem przedsiębiorstw, https://prawo.uni.wroc.pl/sites/default/files/students-resources/Wzorce%20umów.docx
2. Założenia reformy prawa materialnego, 1986 , https://www.flickr.com/photos/styczynski/26921527623
3. Założenia reformy prawa materialnego, 1986, https://www.flickr.com/photos/styczynski/27430738262
4. Protokół z prac Prezydium Komisji do spraw reformy prawa cywilnego, 8.12.1988, https://www.flickr.com/photos/styczynski/27250480800
5. Antykwariat oferujący książkę E.Łętowskiej "Wzorce umowne", http://tezeusz.pl/20372,letowska-ewa-wzorce-umowne-ogolne-warunki-wzory-regulaminy.html
6. Plain english, https://en.wikipedia.org/wiki/Plain_English
7. A Plain English Handbook - Securities and Exchange Commission, https://www.sec.gov/pdf/handbook.pdf
8. Materiał multimedialny tłumaczący czym jest wzorzec umowy - wersja 3 minuty, https://youtu.be/zQPlz_tzCwo
9. Materiał multimedialny tłumaczący czym jest wzorzec umowy - wersja 5 minut, https://youtu.be/VXvHz06ZoDE
Orzeczenia
1. w sprawach połączonych C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text&docid=186483&pageIndex=0&doclang=PL&mode=lst&dir&occ=first&part=1&cid=659430
2. C-119/15, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text&docid=186502&pageIndex=0&doclang=pl&mode=req&dir&occ=first&part=1&cid=585044
Opinie
1. w sprawach połączonych C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf;jsessionid=9ea7d2dc30dde725c34444ab477f85a9c3969bee3fba.e34KaxiLc3qMb40Rch0SaxuTbNb0?text=&docid=181583&pageIndex=0&doclang=PL&mode=req&dir=&occ=first&part=1&cid=640197
2. C-119/15, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=179323&pageIndex=0&doclang=PL&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=82419
Przepisy prawa
Kodeks cywilny, 1964, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19640160093
Kodeks cywilny, 1990, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19900550321+1990%2410%2401&min=1
Dyrektywa Rady 93/13/Ewg, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN-PL/TXT/?uri=CELEX:01993L0013-20111212&from=EN
Kodeks cywilny, 2000, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20000220271+2000%2407%2401&min=1
Zasady techniki prawodawczej, 2002, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20021000908
Literatura
L.Balcerowicz (1997), Socjalizm Kapitalizm Transformacja, http://czytelnia.pwn.pl/balcerowicz.php
M.Bednarek (2012), E.Łętowska (red,), Wzorce umów, Rozdział VIII w: System Prawa Prywatnego, Tom 5
Oto jak elegancko sklasyfikowała zmiany ustaw w zakresie wzorców umów, M.Bednarek (2012):
1) regulacja Kodeksu zobowiązań – warta jest przypomnienia choćby tylko z dwóch powodów. Po pierwsze, unormowania Kodeksu zobowiązań uważa się za pierwsze w Europie normatywne ujęcie wzorców umownych. Po drugie, przyjęte w art. 71 KZ rozwiązanie dotyczące przesłanek związania adherenta wzorcem znajdowało (i nadal znajduje) swoje odzwierciedlenie we wszystkich pozostałych uregulowaniach prawnych wzorców umownych w Polsce;
2) regulacja Kodeksu cywilnego w latach 1965–1990 – w okresie tym podejście do wzorców umownych było specyficzne, co wynikało z panującego wówczas ustroju społeczno-gospodarczego. Jednakże, by należycie rozumieć sens i zakres zmian wprowadzonych w 1990 r. oraz uzmysłowić sobie motywy leżące u podstaw współczesnej regulacji wzorców w ustawach innych niż Kodeks cywilny, niezbędna staje się ogólna znajomość unormowań prawnych z tego właśnie okresu;
3) regulacja Kodeksu cywilnego w latach 1990–2000 – zmiany wprowadzone w tym czasie wynikały z przeobrażeń ustrojowych w Polsce. Z jednej strony były one (co do zasady) wyrazem powrotu do tradycyjnego ujęcia wzorców reprezentowanego przez prawodawstwo i doktrynę zachodnioeuropejską. Z drugiej zaś nie uniknięto reminiscencji poprzedniego okresu. Okres ten można traktować jako przejściowy w rozwoju historycznym normatywnego ujęcia problematyki wzorców umownych;
4) regulacja Kodeksu cywilnego po 2000 r. – zmiany wprowadzone w 2000 r., zmodyfikowane następnie w 2002 i 2003 r., są wyrazem zupełnie nowej koncepcji normatywnej wzorców umownych. Ponadto motywem legislacyjnym wprowadzonych zmian była implementacja Dyrektywy 93/13/EWG z 5.4.1993 r. o niedozwolonych klauzulach w umowach konsumenckich.
~ ~ ~
Należy podkreślić, że ustawa nie precyzuje czym jest "wzorzec umowy", pozostawiać ten byt w sferze dorobku doktryny prawa. Mam wrażenie, że podobnie kodeks nie definiuje czym jest ustawa ani też czym nawet jest umowa. Należy zauważyć, że art.384 §1 wymienia co prawda: ogólne warunki umów, wzór umowy, oraz regulamin jednak robi to stosując określenia języka prawnego "w szczególności" co oznacza przykładowe i nie wyczerpujące wyliczenie [2002, §153 ust.3]. Nazwa stosowana przez przedsiębiorcę nie jest istotna, a o tym czy zapis kształtujący stosunki łączące konsumenta i przedsiębiorcę w ramach zawartej umowy jest "wzorcem umowy" stanowią jego główna cecha, a mianowicie: stosowanie postanowień kontraktowych na rynku masowym.
Klauzule będące wzorcem umowy, nie będąc częścią umowy, mają moc wiążącą nawet jeżeli konsument nie jest świadomy jego treści (A.Olejniczak, 2014, art.384). Prawo takie zostało nadane przedsiębiorcy na podstawie zasady swobody umów i zaufaniu do jego wiedzy oraz intencji. Jedyne co przedsiębiorca musi zrobić to dostarczyć klientowi wzorzec najpóźniej w dniu podpisania umowy, lub też uczynić go ogólnie dostępnym np. na stronie internetowej.
Wydaje mi się, że intencją ustawodawcy jest nie tylko "doręczenie" postanowień wzorca umowy klientowi, ale także upewnienie się, w miarę możliwości, że konsument ten wzorzec przeczytał i zrozumiał, czyli "odebrał" jego treść. Nie jest to oczywiście zwykle możliwe z uwagi na różny poziom wykształcenia konsumentów, jednak przedsiębiorca, postępując etycznie, musi zredagować postanowienia wzorca w sposób możliwy do odczytania przez swojego statystycznego klienta. Wydaje się także, że ustawodawca dał temu wyraz poprzez art.385 §2 stanowiący, że wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały, a postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta. Jako ciekawostkę dodam, że w Wielkiej Brytanii, Irlandii oraz USA stosuje się specjalny podzbiór języka angielskiego, zwany "plain english" w celu zagwarantowania zrozumienia kontraktów oraz niektórych ustaw przez każdego kto zna język angielski [6] [7].
Wzorzec umowy wymusza także na przedsiębiorcy najwyższą staranność w sporządzaniu jego postanowień. Operując na rynku masowym typowo (choć nie zawsze jest to prawdą w dobie gospodarki internetu) przedsiębiorca ma dostęp do środków i zasobów intelektualnych umożliwiających przygotowanie wzorców spełniających wszelkie znane oraz hipotetyczne wymogi w celu zagwarantowania uczciwości kontraktowej. Ustawodawca, poprzez zapisy implementujące dyrektywę 93/13/Ewg, wyraził bezwzględne sankcje ciążące na przedsiębiorcy za uchybienia w stosowanych przezeń wzorców umowy. Regulacje z zakresu ochrony konsumenta, w zakresie postanowień wzorca umowy, przyznają zawsze korzyść konsumentowi w sporze z przedsiębiorcą. Jest to podkreślenie wielkiej odpowiedzialności przedsiębiorcy operującego na rynku masowym.
Niektórzy prawnicy w Polsce wyrażają co prawda opinie o wyższej konieczności ochrony rynku, rozumianego jako przewrotny "interes konsumenta" rozumiany jako interes publiczny, jest to jednak sprzeczne z wykładnią prawa dokonywaną przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Należy tutaj przytoczyć dwa wyroki: (a) w sprawach połączonych C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, oraz (b) C-119/15, które są o tyle ciekawe, że Trybunał wydał w nich pro konsumenckie wyroki, pomimo przeciwnych opinii Rzecznika Generalnego, który przygotowywał materiały i wyciągał wstępne wnioski dla Trybunału.
~~~
Wzorzec umowy, jako pojęcie języka prawnego, nie jest pojęciem intuicyjnym dla przeciętnego odbiorcy. Traktując o wzorcu umowy, poddając się intuicji, popadamy w nieunikniony błąd. Intuicyjnie mylimy wzorzec umowy z wzorem umowy, co jest jednak błędem. Pomyłki tej dokonują także prawnicy oraz urzędnicy zajmujący się ochroną konsumenta.
Intuicja i doświadczenie kieruje nasze pojmowanie na wzory umów, formularze, lub też pewne szablony publikowane np. w książkach lub poradnikach. Każdy z nas spotkał się z wzorem umowy wynajmu, sprzedaży, czy też pożyczki. Intuicja nas jednak zwodzi w obszarze wzorca umowy. Należy podkreślić, że jest to pojęcie języka prawnego, określające wszystkie postanowienia wchodzące w skład stosunku obligatoryjnego (obiegowo: umowy), nie będące indywidualnie negocjowanymi i nie będące postanowieniami wynikającymi z ustawy. Jest to więc obszar postanowień umowy znajdujący się pomiędzy klauzulami ustalanymi z konsumentem, a obszarem zdefiniowanym przez ustawodawcę.
Należy zauważyć, że Kodeks cywilny od roku 2000, poprzez art.384, traktuje jednakowo wszystkie wzorce umowy, zrywając z podziałem na regulaminy i wzory umów znanym z Kodeksu zobowiązań, okresu PRL i nowelizacji z 1990 roku. Robiąc to ustawodawca podkreśla doniosłość wzorca umowy, niezależnie od jego źródła, co zostało wymuszone przez standardy prawa unijnego.
Jest to niezwykłe działanie ustawodawcy skutkujące nadaniu postanowieniom umowy zawartej z klientem rangi wzorca umowy, o ile nie były one negocjowanie indywidualnie i są oferowane przez przedsiębiorcę.
W efekcie np. umowa kredytu bankowego zawarta z klientem jest wzorcem umowy w wszystkich częściach z wyjątkiem miejsc na wpisanie danych konsumenta, kwoty, waluty, prowizji, terminów, etc. czyli tzw. parametrów umowy. Ten element jest bardzo ważny do zrozumienia, aby poczuć ducha wzorca umowy.
Aby to łatwiej zrozumieć, proszę zastanowić się czy postanowienia regulaminu (będącego integralną częścią umowy) są tak naprawdę częścią zawartej umowy? Nie. Regulamin akceptujemy na zasadzie "weź albo zrezygnuj". Tak samo dzieje się z postanowieniami umowy, które trafiły do naszego kontraktu ze wzoru umowy, przedstawionego przez bank. Proszę sobie przypomnieć, że bank pokazywał nam umowę przed podpisaniem - w przypadku BRE Bank wysyłał ją pocztą elektroniczną. Było to formalne "doręczenie" wzorca umowy wymagane przez prawo - art.384 §1. Uważam, że jako "doręczenie" należy także rozumieć skopiowanie treści wzorca z wzoru umowy do umowy podpisanej prze klienta. Pojmowanie takie potwierdza także A.Olejniczak (2014), zauważając, że:
W przypadku gdy umowa zawierana jest z użyciem wzorca jako formularza do wypełnienia (wzór umowy), raczej nie zdarza się, aby nie dopełniono wymogu doręczenia. Jednak jego brak może oznaczać nieważność umowy bądź z powodu niezachowania formy pisemnej zastrzeżonej pod rygorem nieważności, bądź z uwagi na brak konsensu co do koniecznych postanowień umowy.
Druga ważna cecha wzorca umowy to jego niezwiązanie z typem czy też typem dokumentu, lub też jego treścią. Każde postanowienie umowy, nieustalone indywidualnie z konsumentem i przygotowane do stosowania, lub też stosowane na masowym rynku przez przedsiębiorcę jest wzorcem umowy. Może się okazać, że w część naszych umów składa się z wielu wzorców umów.
Na pewno dla każdej umowy kredytu jest to: (a) wzór umowy, (b) regulamin, oraz (c) taryfa opłat i prowizji. Może się jednak okazać, że zawarta umowa jest kompilacją kilku wzorów umów stosowanych przez bank. W każdym jednak razie wzorzec umowy nie przestaje być wzorcem i nie ma tutaj, w/g woli ustawodawcy, znaczenia czy wzorzec umowy pochodzi ze wzoru umowy, regulaminu, taryfy opłat i prowizji, czy też z jakiegokolwiek innego źródła.
Przedstawiony powyżej fakt inkorporowania wzorca umowy, nie tylko do stosunku obligatoryjnego, ale także do treści dokumentu umowy, powoduje że wykładnia dyrektywy 93/13/Ewg a także jej implementacji w Kodeksie cywilnym (2000) wraz z jej sankcyjnym dla przedsiębiorcy i pro konsumenckim wydźwiękiem staje się zrozumiała.
Sankcje wynikają z zaufania do przedsiębiorcy, że przedstawiony wzorzec umowy jest najwyższej jakości, a pro konsumencki charakter podkreśla słabszą pozycję kontraktową oraz intelektualną konsumenta. Wykładnia przepisów prowadzi także do potwierdzenia faktu, że każdy nie negocjowany element umowy jest wzorcem umowy. Dobitnym tego urzeczywistnieniem jest treść art.385/1 §3, będąca definicją wzorca umowy jako wszelkich postanowień stosunku prawnego nie negocjowanych przez konsumenta.
art.385/1 §3Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.
Na zakończenie niniejszych rozważań, najważniejsze jest aby każdy z nas zapamiętał, że:
- właściwa nazwa wzorca umowy to "wzorzec umowy", a nie np. "
wzorzec umowny", która to nazwa bardzo często znajduje się w użyciu, - każdy element znajdujący się w umowie z konsumentem (szerzej: stosunku obligatoryjnym), nie negocjowany indywidualnie z konsumentem jest wzorcem umowy,
- wzorzec umowy, to nie wzór umowy, ale wzór umowy jest wzorcem umowy.
Uzupełnieniem tekstu jest materiał mutimedialny, wykładający w ciągu 5 minut przy muzyce Mozarta powyższe rozważania.
Ufam, że teraz tajemniczy wzorzec umowy jest bardziej zrozumiały. Zapraszam do dyskusji.
###
Bibliografia
Strony internetowe
1. Wzorce umów, niedozwolone postanowienia umowne, umowy zawierane na odległość i poza lokalem przedsiębiorstw, https://prawo.uni.wroc.pl/sites/default/files/students-resources/Wzorce%20umów.docx
2. Założenia reformy prawa materialnego, 1986 , https://www.flickr.com/photos/styczynski/26921527623
3. Założenia reformy prawa materialnego, 1986, https://www.flickr.com/photos/styczynski/27430738262
4. Protokół z prac Prezydium Komisji do spraw reformy prawa cywilnego, 8.12.1988, https://www.flickr.com/photos/styczynski/27250480800
5. Antykwariat oferujący książkę E.Łętowskiej "Wzorce umowne", http://tezeusz.pl/20372,letowska-ewa-wzorce-umowne-ogolne-warunki-wzory-regulaminy.html
6. Plain english, https://en.wikipedia.org/wiki/Plain_English
7. A Plain English Handbook - Securities and Exchange Commission, https://www.sec.gov/pdf/handbook.pdf
8. Materiał multimedialny tłumaczący czym jest wzorzec umowy - wersja 3 minuty, https://youtu.be/zQPlz_tzCwo
9. Materiał multimedialny tłumaczący czym jest wzorzec umowy - wersja 5 minut, https://youtu.be/VXvHz06ZoDE
Orzeczenia
1. w sprawach połączonych C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text&docid=186483&pageIndex=0&doclang=PL&mode=lst&dir&occ=first&part=1&cid=659430
2. C-119/15, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text&docid=186502&pageIndex=0&doclang=pl&mode=req&dir&occ=first&part=1&cid=585044
Opinie
1. w sprawach połączonych C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf;jsessionid=9ea7d2dc30dde725c34444ab477f85a9c3969bee3fba.e34KaxiLc3qMb40Rch0SaxuTbNb0?text=&docid=181583&pageIndex=0&doclang=PL&mode=req&dir=&occ=first&part=1&cid=640197
2. C-119/15, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=179323&pageIndex=0&doclang=PL&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=82419
Przepisy prawa
Kodeks cywilny, 1964, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19640160093
Kodeks cywilny, 1990, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19900550321+1990%2410%2401&min=1
Dyrektywa Rady 93/13/Ewg, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN-PL/TXT/?uri=CELEX:01993L0013-20111212&from=EN
Kodeks cywilny, 2000, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20000220271+2000%2407%2401&min=1
Zasady techniki prawodawczej, 2002, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20021000908
Literatura
L.Balcerowicz (1997), Socjalizm Kapitalizm Transformacja, http://czytelnia.pwn.pl/balcerowicz.php
M.Bednarek (2012), E.Łętowska (red,), Wzorce umów, Rozdział VIII w: System Prawa Prywatnego, Tom 5
A.Olejniczak, (2014), Kidyba Andrzej (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, wyd. II, Art. 384
0 komentarze:
Prześlij komentarz