Historia rozwoju nowoczesnej wiedzy prawniczej na temat kredytu bankowego w Polsce zaczęła się prawdopodobnie wraz z artykułem prof. Grzybowskiego (1976), który to postulował wprowadzenie nowej formy prawnej mającej na celu umożliwienie udzielania pożyczek pomiędzy uspołecznionymi jednostkami gospodarczymi operującymi na majątku państwowym. Kontynuatorzy dokonań prof.Grzybowskiego, głównie pracownicy naukowi Uniwersytetu Jagiellońskiego, rozwijali jego dorobek, nie potrafiąc się jednak wyrwać z narzuconych przezeń ram. Ten stan spowodował niekorzystne ukształtowanie oraz poziomu wiedzy w zakresie zasad działania kredytu bankowego. Niniejszy tekst stawia sobie za zadanie być przyczynkiem do dyskusji na temat prawdziwej jego natury. Tekst jest krótki, składając się z dwóch stron i 800 słów.
Słowo kredyt, zawłaszczone w Polsce przez instytucje bankowe, ma znaczenie znaczenie szersze. W łacinie słowo słowo credere oznacza wierzyć. W zobowiązaniu uczestniczą zawsze dwie strony: wierzyciel (creditor) i dłużnik (debitor) (Kolańczyk, 1986, s.332). To pokazuje, że creditor jest stroną zobowiązania wyrażającą ufność, że obiecane przez dłużnika zdarzenie będzie miało miejsce. Wierzycielem w naszych czasach uznajemy zwyczajowo osobę, która pożyczyła drugiej stronie pieniądze i wierzy w ich odzyskanie. Jest to ponownie uproszczenie, ponieważ wierzycielem jest każda strona kontraktu, która oczekuje wykonania pewnych czynności przez stronę drugą. Przy umowie sprzedaży, kupujący jest wierzycielem sprzedającego, że ten wyda mu towar, a sprzedający wierzycielem kupującego, że ten przekaże mu zapłatę.
Kredyt jako czynność bankowa znany był już w starożytnym Rzymie (Niczyporuk, s.494). Autor przedstawia list kredytowym (chirographum), przypominający w naszych czasach czek lub weksel. Nie była to sensu stricto operacja kredytowa, był to jednak dokument bankowy będący papierem dłużnym, którego posiadacz stawał się wierzycielem podmiotów go respektujących. Historia bankowości w sposób bardzo rozbudowany została przedstawiona piórem prof. Wojciech Morawskiego (2002), który przedstawia wiele zaskakujących dla laika faktów. Z obu publikacji dowiadujemy się np. że weksel, jako formę wygodnego transportu wierzytelności wymyślili Arabowie. Dowiadujemy się także o wielu typach profesji zajmujących się wsparciem obrotu pieniądzem w starożytnym Rzymie: mensarii, mensularii, nummularii, coactores, coactores argentarii, stipulatores argentarii, collectarii (Niczyporuk, s.148). Z tego katalogu czynności najciekawszą okazuje się być rola argentarii, mająca prawo udzielać gwarancji zapłaty - receptum argentari (Kolańczyk, s.417, Morawski, s.29). Gwarancja zapłaty była zobowiązaniem bankiera do pokrycia długu swojego klienta (Zimmerman, s.514 także Berger, s.668). Przy czym gwarancja obejmowała zarówno dług istniejący jak i przyszły (Kolańczyk, s.417).
Prawo rzymskie wypracowało także umowę przedłużenia terminu wymagalności długu - constitutum debiti (Kolańczyk, s.416). Była to ważna instytucja prawa pozwalająca na opóźnienie terminu wywiązania się z własnego zobowiązania. Upraszczając i odnosząc do naszych czasów, możemy to nazwać np. przedłużonym terminem płatności, albo też kredytem kupieckim.
Zmiany w prawie rzymskim poczynione przez Justyniana spowodowały zastąpienie receptum argentari, narzędziem constitutum debiti alieni, czyli przyrzeczeniem zapłaty długu cudzego (Kolańczyk, s.417). Na podstawie takiego zobowiązania bankier stawał się dodatkowym dłużnikiem (Zimmerman, s.512). W aktualnych czasach nazwiemy go dłużnikiem solidarnym. Ważne jest, że bankier nie wchodził w stosunek zobowiązaniowy z wierzycielem, którego głównym dłużnikiem pozostawał nadal ten sam kontrahent. Zamiast tego, bazując na istniejącej już umowie, gwarantował (receptum) zapłatę należności. Instytucja constitutum debiti alieni wchodziła w zakres poręczeń. Zgodnie z tą konstrukcją poręczenie warunkowane było istnieniem długu głównego i od niego zależne (Chrostek, s.22 za Taubenschlag, s. 224.). Poręczyciel zgodnie z prawem rzymskim (Kolańczyk, s.449) miał prawo do odzyskania należności za spłacony dług swojego klienta.
Podsumowując tę najkrótszą historię kredytu bankowego, skonkluduję, że Rzymianie połączyli czynność odroczenia wymagalności wierzytelności z gwarancją zapłaty cudzego długu uzyskując czynność bankową polegającą na uzyskaniu kredytu kupieckiego, połączoną z opóźnioną płatnością na rzecz bankiera.
Ta wypracowana przez Rzymian konstrukcja ekonomiczno-prawna była prekursorem znanego nam z prawa bankowego - art.69 - umowa kredytu, powodującego natychmiastową spłatę długu względem sprzedającego wraz za obsługą opóźnionej płatności przez bank. Bank udostępniając umowę kredytu, działa jak bufor, dający określone korzyści zarówno sprzedającemu, który uzyskał kapitał, jaki i kupującemu, który uzyskał towar.
Odnosząc constitutum debiti alieni do naszych czasów, muszę zauważyć, że zarówno gwarancja jak i poręczenie ma teraz inne znaczenie prawne. Należy zaznaczyć, że rzymska gwarancja różniła się od gwarancji nam znanej, która jest stosunkiem bliższym ubezpieczeniowemu (patrz II CSK 185/15). Można rozważać, czy przypadkiem bank nie był gwarantem spłaty przez nas długu za zakup, można także rozważać czy nie był poręczycielem. Jednak prawo polskie ma instytucję prawa wyśmienicie tu pasującą - jest to świadczenie na rzecz osoby trzeciej art.393 k.c. (Ciszewski, s.111). Tego typu przyporządkowanie wykonał także Kopyściański (s.21). W naszych warunkach prawnych, odzyskanie spłaconego długu, czyli tak zwany regres, realizowany jest na podstawie art.518 k.c. (Golat, także Ciszewski, s.232).
Muszę tutaj podkreślić, że wykorzystanie kredytu w przedstawionym modelu nie jest użyczeniem kapitału, nie jest także pożyczką, jest stosunkiem prawnym zapłaty długu przez dłużnika solidarnego. Aby ten model wchodził w grę bank musi zapłacić środki pieniężne bezpośrednio sprzedającemu. Staje się wtedy wierzycielem kupującego, mając prawo do roszczenia zwrotnego, które realizuje odbierając dług od swego klienta ze stosownymi odsetkami.
Taubenschlag R. (1955), Rzymskie prawo prywatne
Berger A. (1953), Encyclopedic Dictionary of Roman Law, https://archive.org/details/bub_gb_oR0LAAAAIAAJ
Kolańczyk K. (1986) Prawo Rzymskie
Zimmermann R. (1990), The Law of Obligations: Roman Foundations of the Civilian Tradition, https://books.google.pl/books?id=iFIT_NsmE7MC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false
Morawski W. (2002), Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości, http://otworzksiazke.pl/books/28558
Truszkiewicz Z. (2002), Kredyt w Encyklopedia Prawa Bankowego red.W.Pyzioł, ZN10, https://drive.google.com/open?id=0ByDcOdN-T_PVSHNHakppc2VjN2M
Golat R. (2007), Roszczenia regresowe w: Doradca Podatnika 07/2007, http://www.e-podatnik.pl/artykul/doradca_podatnika/10987/Roszczenia_regresowe.html
Chrostek M. (2011), Tradycje prawa hipotecznego a współczesne prawo polskie, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/38547/001.pdf
Ciszewski J, Stępień-Sporek A. (2011), Prawo cywilne Zobowizania i spadki w pytanich i odpowiedziach.
Kopyściański M. (2013), Dyskontowanie i redyskontowanie weksli przez banki, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/41351
Niczyporuk P. (2014), Bankierzy publiczni w starożytnym Rzymie w: ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO, http://repozytorium.ur.edu.pl/bitstream/handle/item/396/Piotr%20Niczyporuk,%20BANKIERZY%20PUBLICZNI%20W%20STAROŻYTNYM%20RZYMIE.pdf?sequence=1
Niczyporuk P. (2014), Operacje wykonywane przez bankierów rzymskich (argentarii) w: „Krytyka Prawa”, tom 5, http://www.krytykaprawa.pl/fulltxt.php?ICID=1102353
II CSK 185/15 (2016), Spłata cudzego długu a zapłata świadczenia w ramach umowy gwarancji, http://paszowski.pl/splata-cudzego-dlugu-a-zaplata-swiadczenia-w-ramach-umowy-gwarancji.html
Słowo kredyt, zawłaszczone w Polsce przez instytucje bankowe, ma znaczenie znaczenie szersze. W łacinie słowo słowo credere oznacza wierzyć. W zobowiązaniu uczestniczą zawsze dwie strony: wierzyciel (creditor) i dłużnik (debitor) (Kolańczyk, 1986, s.332). To pokazuje, że creditor jest stroną zobowiązania wyrażającą ufność, że obiecane przez dłużnika zdarzenie będzie miało miejsce. Wierzycielem w naszych czasach uznajemy zwyczajowo osobę, która pożyczyła drugiej stronie pieniądze i wierzy w ich odzyskanie. Jest to ponownie uproszczenie, ponieważ wierzycielem jest każda strona kontraktu, która oczekuje wykonania pewnych czynności przez stronę drugą. Przy umowie sprzedaży, kupujący jest wierzycielem sprzedającego, że ten wyda mu towar, a sprzedający wierzycielem kupującego, że ten przekaże mu zapłatę.
Kredyt jako czynność bankowa znany był już w starożytnym Rzymie (Niczyporuk, s.494). Autor przedstawia list kredytowym (chirographum), przypominający w naszych czasach czek lub weksel. Nie była to sensu stricto operacja kredytowa, był to jednak dokument bankowy będący papierem dłużnym, którego posiadacz stawał się wierzycielem podmiotów go respektujących. Historia bankowości w sposób bardzo rozbudowany została przedstawiona piórem prof. Wojciech Morawskiego (2002), który przedstawia wiele zaskakujących dla laika faktów. Z obu publikacji dowiadujemy się np. że weksel, jako formę wygodnego transportu wierzytelności wymyślili Arabowie. Dowiadujemy się także o wielu typach profesji zajmujących się wsparciem obrotu pieniądzem w starożytnym Rzymie: mensarii, mensularii, nummularii, coactores, coactores argentarii, stipulatores argentarii, collectarii (Niczyporuk, s.148). Z tego katalogu czynności najciekawszą okazuje się być rola argentarii, mająca prawo udzielać gwarancji zapłaty - receptum argentari (Kolańczyk, s.417, Morawski, s.29). Gwarancja zapłaty była zobowiązaniem bankiera do pokrycia długu swojego klienta (Zimmerman, s.514 także Berger, s.668). Przy czym gwarancja obejmowała zarówno dług istniejący jak i przyszły (Kolańczyk, s.417).
Prawo rzymskie wypracowało także umowę przedłużenia terminu wymagalności długu - constitutum debiti (Kolańczyk, s.416). Była to ważna instytucja prawa pozwalająca na opóźnienie terminu wywiązania się z własnego zobowiązania. Upraszczając i odnosząc do naszych czasów, możemy to nazwać np. przedłużonym terminem płatności, albo też kredytem kupieckim.
Zmiany w prawie rzymskim poczynione przez Justyniana spowodowały zastąpienie receptum argentari, narzędziem constitutum debiti alieni, czyli przyrzeczeniem zapłaty długu cudzego (Kolańczyk, s.417). Na podstawie takiego zobowiązania bankier stawał się dodatkowym dłużnikiem (Zimmerman, s.512). W aktualnych czasach nazwiemy go dłużnikiem solidarnym. Ważne jest, że bankier nie wchodził w stosunek zobowiązaniowy z wierzycielem, którego głównym dłużnikiem pozostawał nadal ten sam kontrahent. Zamiast tego, bazując na istniejącej już umowie, gwarantował (receptum) zapłatę należności. Instytucja constitutum debiti alieni wchodziła w zakres poręczeń. Zgodnie z tą konstrukcją poręczenie warunkowane było istnieniem długu głównego i od niego zależne (Chrostek, s.22 za Taubenschlag, s. 224.). Poręczyciel zgodnie z prawem rzymskim (Kolańczyk, s.449) miał prawo do odzyskania należności za spłacony dług swojego klienta.
Podsumowując tę najkrótszą historię kredytu bankowego, skonkluduję, że Rzymianie połączyli czynność odroczenia wymagalności wierzytelności z gwarancją zapłaty cudzego długu uzyskując czynność bankową polegającą na uzyskaniu kredytu kupieckiego, połączoną z opóźnioną płatnością na rzecz bankiera.
Ta wypracowana przez Rzymian konstrukcja ekonomiczno-prawna była prekursorem znanego nam z prawa bankowego - art.69 - umowa kredytu, powodującego natychmiastową spłatę długu względem sprzedającego wraz za obsługą opóźnionej płatności przez bank. Bank udostępniając umowę kredytu, działa jak bufor, dający określone korzyści zarówno sprzedającemu, który uzyskał kapitał, jaki i kupującemu, który uzyskał towar.
Odnosząc constitutum debiti alieni do naszych czasów, muszę zauważyć, że zarówno gwarancja jak i poręczenie ma teraz inne znaczenie prawne. Należy zaznaczyć, że rzymska gwarancja różniła się od gwarancji nam znanej, która jest stosunkiem bliższym ubezpieczeniowemu (patrz II CSK 185/15). Można rozważać, czy przypadkiem bank nie był gwarantem spłaty przez nas długu za zakup, można także rozważać czy nie był poręczycielem. Jednak prawo polskie ma instytucję prawa wyśmienicie tu pasującą - jest to świadczenie na rzecz osoby trzeciej art.393 k.c. (Ciszewski, s.111). Tego typu przyporządkowanie wykonał także Kopyściański (s.21). W naszych warunkach prawnych, odzyskanie spłaconego długu, czyli tak zwany regres, realizowany jest na podstawie art.518 k.c. (Golat, także Ciszewski, s.232).
Muszę tutaj podkreślić, że wykorzystanie kredytu w przedstawionym modelu nie jest użyczeniem kapitału, nie jest także pożyczką, jest stosunkiem prawnym zapłaty długu przez dłużnika solidarnego. Aby ten model wchodził w grę bank musi zapłacić środki pieniężne bezpośrednio sprzedającemu. Staje się wtedy wierzycielem kupującego, mając prawo do roszczenia zwrotnego, które realizuje odbierając dług od swego klienta ze stosownymi odsetkami.
###
Referencje
Taubenschlag R. (1955), Rzymskie prawo prywatne
Berger A. (1953), Encyclopedic Dictionary of Roman Law, https://archive.org/details/bub_gb_oR0LAAAAIAAJ
Kolańczyk K. (1986) Prawo Rzymskie
Zimmermann R. (1990), The Law of Obligations: Roman Foundations of the Civilian Tradition, https://books.google.pl/books?id=iFIT_NsmE7MC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false
Morawski W. (2002), Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości, http://otworzksiazke.pl/books/28558
Truszkiewicz Z. (2002), Kredyt w Encyklopedia Prawa Bankowego red.W.Pyzioł, ZN10, https://drive.google.com/open?id=0ByDcOdN-T_PVSHNHakppc2VjN2M
Golat R. (2007), Roszczenia regresowe w: Doradca Podatnika 07/2007, http://www.e-podatnik.pl/artykul/doradca_podatnika/10987/Roszczenia_regresowe.html
Chrostek M. (2011), Tradycje prawa hipotecznego a współczesne prawo polskie, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/38547/001.pdf
Ciszewski J, Stępień-Sporek A. (2011), Prawo cywilne Zobowizania i spadki w pytanich i odpowiedziach.
Kopyściański M. (2013), Dyskontowanie i redyskontowanie weksli przez banki, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/41351
Niczyporuk P. (2014), Bankierzy publiczni w starożytnym Rzymie w: ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO, http://repozytorium.ur.edu.pl/bitstream/handle/item/396/Piotr%20Niczyporuk,%20BANKIERZY%20PUBLICZNI%20W%20STAROŻYTNYM%20RZYMIE.pdf?sequence=1
Niczyporuk P. (2014), Operacje wykonywane przez bankierów rzymskich (argentarii) w: „Krytyka Prawa”, tom 5, http://www.krytykaprawa.pl/fulltxt.php?ICID=1102353
II CSK 185/15 (2016), Spłata cudzego długu a zapłata świadczenia w ramach umowy gwarancji, http://paszowski.pl/splata-cudzego-dlugu-a-zaplata-swiadczenia-w-ramach-umowy-gwarancji.html
0 komentarze:
Prześlij komentarz