styczynski: Pożyczka denominowana w walucie obcej - rozważania o zobowiązaniu, świadczeniu i prawie dewizowym

Rozumienie kredytu denominowanego przysparza sporo problemów. Prawnicy skłaniają się do naginania rozumienia tego typu kontraktu do umowy waloryzowanej, oraz stosują w celu jego neutralizacji klauzule niedozwolone. Stosują także, sprzeczną ze słownictwem specjalistycznym, nazwę "denominowany do". Niniejszy tekst jest próbą naszkicowania aktualnych sposobów rozumienia tego zagadnienia. Z uwagi na złożoność problemu niniejszy artykuł porusza tylko jego fragment, będąc pierwszym z cyklu analiz umowy kredytu bankowego denominowanej w pieniądzu obcym.

Analizy umów denominowanych realizowane są biorąc pod uwagę dwie linie argumentacyjne. Jedna z nich wychodzi z pozycji umowy, druga natomiast patrzy na problem z pozycji wykonania kontraktu. Oba wnioskowania prowadzą do wniosku złamania prawa, robiąc to jednak w zupełnie odmienny sposób:

1. Patrząc od strony kontraktu, wykazujemy że umowa łamie zasadę walutowości z powodu braku obrotu dewizowego,

2. Patrząc od strony wykonania, wykazujemy że umowa, będąc tak na prawdę umową złotową, łamie zasadę nominalizmu lub też waloryzacji umownej.

Aby w pełni zrozumieć obie linie argumentacyjne należy podjąć próbę podparcia ich elementami systemu prawa będącymi ich podstawą. Poniżej podejmę próbę takiej systematyzacji. Na początek musimy zrozumieć podstawowe elementy stosunku łączącego bank z kredytobiorcom, wynikającego z zawarcia umowy kredytu art.69 Prawa bankowego. Istotne hasła to:

(1) umowa,

(2) zobowiązanie,

(3) świadczenie,

(4) jednoznaczność,

(5) obiektywizm.

Pozytywną cechą tej techniki jest oparcie się na podstawach prawa, które znajdują się w dowolnym podręczniku zobowiązań. Jest to prawniczy elementarz, taka "Ala ma psa" lub też 2+2=4. Posługując się tymi elementami w prawidłowy sposób, możemy być pewni, że każdy Sąd zrozumie naszą argumentację, a strona przeciwna będzie zmuszona wykazać, że "Ala ma kota", a 2+2= np. 6.5. Pewnie to zrobi, a gdy do tego dojdzie, Sąd będzie musiał ocenić czy szczekający kudłacz jest kotem, a 2+2=4 czy też 6.5. Stosując podstawy prawa nie pozostawiamy zbyt wiele obszaru na subiektywne oceny, pozostając w sferze obiektywnych faktów.

Umowa (1), zawarta pomiędzy stronami, staje się w momencie podpisania źródłem zobowiązania (2). Umowa opiewająca na środki pieniężne staje się źródłem zobowiązania pieniężnego. Samo zobowiązanie definiuje zachowanie dłużnika mające na celu spełnienie roszczenia wierzyciela. Zachowanie to nosi nazwę świadczenia (3). W systemie tym, mamy więc umowę (1), będącem źródłem zobowiązania (2) oraz definiującą świadczenie (3). Elementem niezbędnym umowy jest jej jednoznaczność (4) dla każdej ze stron - zarówno wierzyciel musi wiedzieć czego wymagać od dłużnika, jak i dłużnik musi wiedzieć czego się od niego wymaga. W przypadku ustalenia wysokości świadczenia pieniężnego w terminie późniejszym, umowa musi stosować obiektywne (5) czynniki kształtujące wysokość świadczenia pieniężnego. Podręczniki prawa podkreślają, że świadczenie nie może być ustalane na podstawie ocen, tylko obiektywnych czynników (Z.Radwański, 1986, str.45, także A.Olejniczak, str.38). Podsumowując umowa wyraża zobowiązanie oraz będące jego podmiotem świadczenie i musi to robić w sposób jednoznaczny, obiektywny oraz niezależny od woli jednej ze stron.

Na tym etapie przejdźmy do analizy obu linii argumentacyjnych. Dla uproszczenia rozważań posłużę się pożyczką a nie kredytem.

Złamanie zasady walutowości

Podstawą linii argumentacji, wykazującej złamie zasady walutowości z powodu braku obrotu dewizowego, jest przepis art.358 §1 Kodeksu cywilnego - tzw. zasada walutowości narzucająca konieczność wyrażania zobowiązań pieniężnych w złotym polskim, oraz przepisy prawa dewizowego, które stanowiąc odstępstwo od zasady walutowości umożliwiają wyrażenie zobowiązania w walucie obcej.

art.358 (2003-2009)
§ 1. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, zobowiązania pieniężne na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim.

Należy tutaj zadać pytanie, czym jest wyrażenie zobowiązania oraz w jakiej walucie jest wyrażone zobowiązanie w umowie kredytu denominowanego?

Słowo "wyrazić" jest jednym z podstawowych słów języka polskiego; np zwykliśmy wyrażać nasze uczucie lub opinie. Jego rozumienie nie powinno przysparzać problemów, jednak mimo to posilę się słownikiem SJP:

wyrazić

1. oddać coś słowami, wypowiedzieć;

2. okazać coś swoim zachowaniem;

3. przedstawić coś za pomocą umownych znaków

Znaczenia 1. oraz 3. pasują do sytuacji zawierania umowy. Umowa musi wyrazić zobowiązanie pieniężne przy pomocy słów lub umownych znaków. Należy tu przyjąć, że mogą to być także znaki matematyczne w celu wyrażenia zobowiązania przy pomocy wzoru. Analizując znaki użyte to wyrażenie zobowiązania musimy się także posilić kodami walut, które zostały opisane standardem ISO 4217.

Umowy denominowane w walucie obcej, mają punkt informujący o kwocie i walucie kredytu. Jest tam podana kwota i waluta stosując kod ISO 4217. Tak więc dla umowy opiewającej na 100 franków szwajcarskich, będzie to zapis 100,00 CHF wyrażający zobowiązanie banku do wydania ustalonej ilości środków pieniężnych.

Pojawia się teraz pytanie w jaki sposób bank może świadczyć w celu wywiązania się ze zobowiązania? Tutaj pojawia się ponownie teoria prawa. Kodeks cywilny informuje art.353, że:

§ 1. Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić.

Czy zobowiązanie jest synonimem świadczenia? Nie do końca. Zgodnie z tłumaczeniem Z.Radwańskiego (1986, str.41), świadczenie jest zachowaniem się dłużnika zgodnie z treścią zobowiązania i czyniące zadość interesom wierzyciela. Dobrym przykładem jest najem (Z.Radwański, 1986, str.44) w którym zobowiązaniem jest "zapłata czynszu", a świadczeniem "przekazanie środków pieniężnych w/g obowiązujących stawek czynszu". W tym przypadku widać, że niewątpliwie zobowiązanie pieniężne, jakim jest zapłata czynszu, zostało skonkretyzowane na podstawie obiektywnego czynnika. Proszę zauważyć, że pojawia się tutaj obiektywizm, będący jedną z podstaw wyrażania zobowiązań oraz świadczeń. Świadczenie jest możliwym do wykonania dla dłużnika i może spełnić wymagania wierzyciela, tylko jeżeli będzie zgodne z umową i niezależne od woli stron. Tylko tak ustalone świadczenie można uznać za zgodne z zasadami współżycia społecznego. Dopuszczenie do sytuacji w której jedna ze stron może kształtować świadczenie według swojego uznania, doprowadza do sytuacji braku równowagi kontraktowej stron (Z.Radwański, 1986, str.45). Z tego powodu zastosowanie nieobiektywnych czynników kształtujących świadczenie jest złamaniem prawa w obszarze art.353 z dodatkowym wsparciem od strony art.385/1 a także dyrektywy Rady 93/13/Ewg. Te dwa ostatnie przypisy traktują o postanowieniach niedozwolonych, których analiza wychodzi poza ramy niniejszego opracowania.

Co do zobowiązań i świadczeń pieniężnych, tutaj teoria prawa mówi, że zobowiązanie pieniężne wyraża określoną wartość ekonomiczną przy pomocy środków pieniężnych (W.Czachórski, 1963, str.69) i dodaje, że dla wierzyciela jest rzeczą obojętną jakiego rodzaju środki pieniężne otrzyma wierzyciel, byleby przedstawiały ustaloną w umowie wartość ekonomiczną (A.Ohanowicz, 1954, str.23). Zgodnie z tą interpretacją, wierzyciel może otrzymać środki pieniężne w dowolnej formie pieniądza, dopuszczonego do obiegu w ramach obowiązującego prawa. Prawo polskie oparte było do 2009 roku w zakresie zobowiązań pieniężnych na zasadzie walutowości wraz z możliwymi odstępstwami.

art.358 (2003-2009)
§ 1. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, zobowiązania pieniężne na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim.

Jedynym znanym mi wyjątkiem od zasady walutowości są zapisy prawa dewizowego. Oznacza to, że wszystkie zobowiązania pieniężne wynikające z umów zawartych na terytorium Polski, musiały być wyrażone w pieniądzu polskim, lub też (o ile spełnione były wymogi prawa dewizowego) w pieniądzu obcym.

Wiedząc powyższe, musimy teraz określić, co było zobowiązaniem banku wynikającym z umowy pożyczki denominowanej we franku szwajcarskim. W tego typu kontrakcie mogły wystąpić następujące sytuacje.

Przykład 1. Bank zobowiązuje się do wydania sumy 100,00 CHF, a świadczeniem banku będzie wydanie sumy 100,00 CHF

Przykład 2. Bank zobowiązuje się do wydania sumy 100,00 CHF, a świadczeniem banku będzie wydanie sumy 100,00 CHF, przeliczonej w/g tabeli kursowej NBP na PLN

Przykład 3. Bank zobowiązuje się do wydania sumy 100,00 CHF, a świadczeniem banku będzie wydanie sumy 100,00 CHF, przeliczonej w/g tabeli kursowej banku na PLN

Przykład 4. Bank zobowiązuje się do wydania sumy 100,00 CHF, przeliczonej w/g tabeli kursowej NBP na PLN, a świadczeniem banku będzie wydanie wyliczonej sumy XX,YY PLN

Przykład 5. Bank zobowiązuje się do wydania sumy 100,00 CHF, przeliczonej w/g tabeli kursowej banku na PLN, a świadczeniem banku będzie wydanie wyliczonej sumy XX,YY PLN

Pierwszy przykład jest umową w której zobowiązanie banku jest wyrażone w pieniądzu obcym. Przykład drugi jest zobowiązaniem banku do wydania sumy pieniężnej przeliczonej na PLN bazując na czynniku obiektywnym. Przykład trzeci jest zobowiązaniem banku do wydania sumy pieniężnej przeliczonej na PLN bazując na czynniku subiektywnym. Przykład czwarty jest zobowiązaniem banku oznaczonym w złotym polskim bazując na czynniku obiektywnym. Przykład piąty jest zobowiązaniem banku oznaczonym w złotym polskim bazując na czynniku subiektywnym.

W sposób automatyczny należy wyeliminować w powyższych przykładów, te które bazują na czynnikach subiektywnych, ponieważ tego typu działanie nadaje jednej ze stron kontraktu uprawnienie do dowolnego kształtowania zobowiązania lub też świadczenia, co łamie zasadę obiektywizmu (5). Tutaj prawo z zakresu klauzul niedozwolonych (art.385/1, 93/13/Ewg) mówi jednoznaczenie, że tego typu zapisu są usuwane z umowy, co może prowadzić nawet do jej nieważności z założeniem, że Sąd powinien podjąć pro konsumencką, a bolesną dla banku, decyzję. Z rozważań wyeliminuję także przykład pierwszy który spełnia wymogi prawa, doprowadzając do obrotu dewizowego. Pozostają przykłady 2. oraz 4. wyrażające zobowiązanie banku w nieco odmienny sposób.

Przykład 2. Bank zobowiązuje się do wydania sumy 100,00 CHF, a świadczeniem banku będzie wydanie sumy 100,00 CHF, przeliczonej w/g tabeli kursowej NBP na PLN

Powyższy zapis powoduje wyrażenie zobowiązania banku w walucie obcej, co jest możliwe przy założeniu, że umowa ta wchodzi w zakres prawa dewizowego. Jednak z powodu oznaczenia świadczenia w pieniądzu polskim do obrotu takiego nie dochodzi, co uniemożliwia wejścia w zakres przepisów prawa dewizowego, stanowiącego wyjątek od zasady walutowości. W tej sytuacji Przykład 2. obrazuje złamanie zasady walutowości.

Przykład 4. Bank zobowiązuje się do wydania sumy 100,00 CHF, przeliczonej w/g tabeli kursowej NBP na PLN, a świadczeniem banku będzie wydanie wyliczonej sumy XX,YY PLN

Przykład ten prezentuje wyrażenie zobowiązania banku złotym polskim wyrażone przy pomocy zależności matematycznej pewnej sumy oznaczonej w ilości pieniądza oznaczanego symbolem CHF przeliczonego na złotówki przy pomocy obiektywnego czynnika jakim jest tabela kursów walut obcych publikowana przez NBP. Przykład ten możemy rozpatrywać jako zobowiązanie banku wyrażone w pieniądzu polskim. Ciekawostką jest, że nie zachodzi tutaj jednak klauzula waloryzacyjna art.358/1 §2, która pozwala ustalać wysokość świadczenia a nie zobowiązania.

§ 2. Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości.

Przyjmując jednak założenie, że mamy do czynienia z art.358/1 §2 K.c. przesunęlibyśmy przeliczenie walut do momentu ustalania świadczenia, co powodowałoby przeskok do sytuacji Przykładu 2. i automatyczne złamanie zasady walutowości z powodu wyrażenia zobowiązania w pieniądzu obcym przy jednoczesnym braku obrotu dewizowego. Na marginesie, ale dla porządku, zaznaczę także, że art.358/1 §2 nie stanowi o dowolnym przeliczaniu należności pieniężnych, tylko o utrzymaniu wartości zobowiązania pieniężnego. Z tego powodu nie można stosować waloryzacji umownej w miejscu klauzul przeliczeniowych. Robiąc to umowa byłaby sprzeczna z ustawą i jako taka była nieważna z mocy art.58 K.c.

Biorąc powyższe pod uwagę, Przykład 4. stanowi klauzulę umowną (podkreślam że nie jest to klauzula waloryzująca) wyznaczającą wartość zobowiązania w pieniądzu polskim jako różnowartość 100 jednostek oznaczonych symbolem pieniądza zagranicznego. W wyniku działania tej konstrukcji umownej, bank świadczy względem dłużnika, czyli swojego klienta wypłacając 400 PLN, przy kursie NBP 4 PLN za CHF.

Złamanie zasady nominalizmu

W ten sposób doszliśmy do analizy umowy denominowanej w pieniądzu obcym, przeprowadzonej od strony jej wykonania. Pozostając w kręgu umowy pożyczki, należy podkreślić, że bank operując w ramach Przykładu 4. pożycza klientowi 400PLN, co powoduje powstanie po stronie klienta, długu denominowanego w pieniądzu polskim o wartości nominalnej 400PLN. Należy podkreślić, że w Przykładzie 4. 100CHF służyło tylko i wyłączenie do określenia zobowiązania banku względem klienta i nie przekładało się na dług klienta, który to bezpośrednio odpowiada dokonanemu świadczeniu przez bank.

Bank może w tym wypadku próbować posłużyć się waloryzacją umowną art.358/1 § 2 K.c. zapisując w umowie, że spłata długu przez klienta ma zostać wykonana w sposób odnoszący się do wartości innego niż pieniądz miernika wartości, w ten sposób stosując klauzulę waloryzacyjną opartą na walucie obcej. Aby jednak to się stało, bank musi informację taką zawrzeć w umowie, co zresztą bank robi poprzez wyrażenie harmonogramu (czyli długu) w walucie obcej.

Tutaj dochodzimy do pytania czy w umowie pożyczki bankowej można stosować klauzulę waloryzującą. Odpowiedź brzmi - nie. Powodem jest nominalizm pożyczki bankowej art.76 P.b. w zawiązku z art.720 K.c. Powodem jest także niemożność stosowania art.358/1 §2 w związku z art.358/1 § 5, z uwagi na regulowanie wysokości świadczenia pieniężnego dążącego do spłaty długu na poziomie pożyczki bankowej, co wynika z zastosowania zmiennych odsetek w pożyczce bankowej art.76 w związku z art.69 P.b.

Z powyższego wynika, że analiza pożyczki bankowej odnoszonej do ilości waluty obcej prowadzi do sprzeczności tego typu konstrukcji z zasadą nominalizmu oraz zasadami stosowania waloryzacji umownej.

Podsumowanie

Powyższa analiza wykazuje, że wyrażenie umowy pożyczki w pieniądzu obcym z jednoczesnym założeniem wypłaty i spłaty w pieniądzu polskim prowadzi do sprzeczności z przepisami prawa w zakresie zasady walutowości, nominalizmu lub też dopuszczalności waloryzacji umownej. Rozważania powyższe można zaaplikować do umowy kredytu, rozbudowując je jednak o konieczne fazy wynikająca z jej charakteru (M.Bączyk, 1999, str.475).

###

Zastrzeżenie:

Autor tego tekstu nie jest prawnikiem, jednak dokłada wszelkich starań aby publikowane na tym blogu teksty były zgodne z zasadami prawa zarówno w obszarze przepisów jak i technik interpretacyjnych. W przypadku zauważonych błędów uprzejmie proszę o poinformowanie.